• Նորություններ
• Հղումներ
• Գործընկերներ
• Կայքի Քարտեզ

 Պատմագրությունը վաղ միջնադարյան Հայաստանում: Հայ բազմաբովանդակ մատենագրության մեջ իրավամբ առանձնահատուկ տեղ է հատկացվում պատմագրությանը: V դ. հայ պատմագրությունը արտասովոր վերելք ապրեց համաշխարհային պատմագրության այն բեկումնային փուլում, երբ անկման վիճակում էր գտնվում հունահռոմեական պատմագրությունը, իսկ բյուզանդականը դեռևս պետք է հաղթահարեր սկզբնավորման դժվարությունները: Արգասավորված անտիկ, մասամբ նաև ասորական պատմագրության նվաճումներով՝ V դ. հայ դասական պատմագրությունը վստահորեն դարձավ համաշխարհային պատմագրական մտքի առաջատարներից մեկը: Վաղ միջնադարյան հայկական մշակույթի համակարգում պատմագրության բացառիկ դերը պայմանավորված էր ժամանակաշրջանի առաջ քաշած հրամայական պահանջով: Ռազմական ու քաղաքական առումով իրանական ու հռոմեական զորեղ աշխարհակալությունների ճնշմանը տեղի տալով և զրկվելով քաղաքական միասնականությունից՝ հայ էթնոսը պետք Է լարեր բոլոր ուժերր՝ իր հոգևոր ամբողջականությունն ու ինքնությունը պահպանելու համար: Այդ գերխնդիրը չլուծելու պարագայում հայ էթնիկ հանրությանն անխուսափելի կործանում էր սպառնում: Ելքը մեկն էր՝ կերտել ինքնատիպ ու հարուստ մշակույթ, նպատակասլաց գաղափարախոսական համակարգ, ազգայնացնել քրիստոնեական եկեղեցին, ձեոք բերել հոգևոր անկախություն: V դ. հայ պատմիչները պետք է գիտակցեին և ապա հայ հասարակությանը ճանաչելի դարձնեին իրենց ազգի աոանձնահատուկ (ոչ բացառիկության իմաստով) լինելը, հետևաբար փաստարկեին սեփական ուղիով ընթանալու իրավունքը: Բնական պետք է համարել, որ ինքնահաստատման ճանապարհի առաջին քայլը լինելու էր ինքնաճանաչումը,  այսինքն՝ ազգային արմատների վերհանումը: Ստացվում էր, որ ազգային ինքնության գաղափարի ըմբռնման ասպարեզում առավել մեծ անելիքներ ունեին մեր պատմիչները՝ թե' որպես սերունդների հիշողությունը գրառողներ և թե' որպես ժողովրդի դարավոր ուղին իմաստավորող գիտնականներ:

 Հայ պատմագրության առաջնեկը հայոց գրերի գյուտի հեղինակ՝ Մեսրոպ Մաշտոցի սան Կորյունի «Վարք Մաշտոցի» երկն էր, որր ստուգապատում աղբյուր է հայ մատենագրության և դպրոցի սկզբնավորման մասին: Դարաշրջանի կրոնամշակու- թային կյանքի կարևորագույն իրադարձությունն է ամփոփված Ագաթանգեղոսի «Հայոց պատմություն» աշխատությունում: Երկում կենտրոնական տեղ է գրավում երկու կրոնաքաղաքական մեծ դեմքերի՝ Գրիգոր Լուսավորչի և Տրդատ III Մեծի կյանքի ու գործունեության նկարագրությունը: Այսպիսով, հայ պատմագրությունն իր առաջին իսկ արգասիքներով ստանձնում էր ազգային մշակույթի պատմության ավանդման խնդիր: Ժամանակագրական առումով հաջորդ փուլի՝ Տրդատ III-ի որդի Խոսրով Կոտակից մինչև Իրանի և Հռոմի միջև Հայաստանի առաջին բաժանման ժամանակահատվածն ընկած շրջանի (330-387) հայոց պատմությունը ներկայացված է Փավստոս Բուզանդի երկում: Եթե նախորդ հեղինակների աշխատությունների առանցքը կազմում են թեկուզև դարակազմիկ, բայց և առանձին իրադարձություններ, ապա Փավստոս Բուզանդն առածին փորձն է կատարել գրի առնելու, մի ամբողջական ժամանակաշրջանի լիարժեք պատմությունը: Աշխատությունը հաճախ հիմնված է բանավոր ավանդությունների (ժողովրդական վեպի) վրա, նրանում բացակայում է ստույգ ժամանակագրությունը, բայց իր պարունակած հարուստ նյութի շնորհիվ պատմաճանաչողական և գեղարվեստական մեծ արժեք ունի: Բուզանդի երկը անփոխարինելի աղբյուր է վաղ ավատատիրական դարաշրջանի Հայաստանի ներքին կյանքի ու կենցաղի մասին, տիրապետող դասի՝ ազատանու գաղափարաբարոյական ըմբռնումները հասկանալու տեսանկյունից:

 Մովսես Խորենացին հայ դասական պատմագրության ամենահռչակավոր ներկայացուցիչն է, հայոց Պատմահայրը: Նրա «Հայոց պատմությունը» հայ պատմագրության գլուխգործոցն է, մեր ազգային մտածողության ակունքներից մեկը, հայերի պատմության առաջին համակարգված շարադրանքը, որ սկսվում է հայերի ծագման ժամանակներից և ավարտվում V դ. կեսերով՝ Խորենացու ապրած ժամանակով: Աշխատությունն աննախադեպ երևույթ է մեր պատմագրության մեջ՝ տարաբնույթ աղբյուրների քննական օգտագործումով, հստակ կառուցվածքով, ստույգ ժամանակագրությամբ, տարածքային ու ժամանակային վիթխարի ընդգրկումով: Պատմահայրը խորապես ըմբռնել է մեր ազգային «ես»-ը, հանդես է եկել հայերի՝ որպես ինքնատիպ էթնիկ հանրության ուրույնության հիմնավորմամբ: Աշխատության մեծագույն արժանիքը նրա գաղափարախոսական նպատակաուղղվածությունն է, ազգային արժեքների համակարգի ստեղծումը: Պատմահոր երկը ավարտվում է հռչակավոր «Ողբով», որր պատմաշրջանի հայ հասարակության բոլոր խավերի անխնա քննադատության միջոցով նպատակ է ունեցել կրթել ու դաստիարակել հետագա սերունդներին ազգային ավանդական բարոյականության ոգով:

 V դ. Հայաստանի ռաղմա֊քաղաքական կյանքի կիզակետներն էին ազատագրական պայքարի երկու ցնցող փուլերը՝ Վարդանանց և Վահանանց պատերազմները: Եղիշե պատմիչը վարդանանց պատերազմի (450-451) ականատեսն ու ժամանակաշրջանի անցուդարձերի պատկերավոր պատումի հեղինակն է: Նա եղել է մեր ամենակրթված մատենագիրներից մեկը՝ քաջատեղյակ անտիկ և վաղ քրիստոնեական իմաստասիրական ժառանգությանը: Հայտնի է նաև իր մեկնողական երկերով:

 Ղազար Փարպեցին V դ. հայ դասական պատմագրության վերջին նշանավոր ներկայացուցիչն է, 481-484 թթ. հակապարսկական, ապստամբության ղեկավար Վահան Մամիկոնյանի մտերիմ անձանցից մեկը: Վերջինիս պատվերով էլ Ղազար Փարպեցին գրել է իր «Հայոց պատմությունը»՝ ընդդրկելով 387 թ. Հայաստանի բաժանումից մինչև Վահանանց պատերազմի հաղթական ավարտը եղած իրադարձություններր:

 Հայ թարգմանական գրականությունը հարստանում է նաև փիլիսոփայական, քերականական և պատմագրական երկերի թարգմանությամբ: Հայ ընթերցողը հնարավորություն է ստանում ծանոթանալու Արիստոտելի, Պորփյուրի փիլիսոփայական աշխատություններին, Թեոն Ալեքսանդրացու «ճարտասանական կրթության մասին» երկին, Դիոնիսիոս Թրակացու «Քերականությանը», Եվսեբիոս Կեսարացու «Ժամանակագրությանը» և «Եկեղեցական պատմությանը»: Մեր ազգային մատենագրության մեջ հիմք է դրվում թարգմանական ավանդույթին, որր հետագայում խիստ արգասաբեր դեր է կատարում ինքնուրույն գրականության զարգացման գործում: Քրիստոնեական գրականության որոշ կարևոր հուշարձաններ, որոնց հունարեն բնագրերը չեն պահպանվել, կորուստից փրկվել և մեր օրերում միջազգային հանրությանը մատչելի են դարձել հայ թարգմանիչների շնորհակալ գործունեության շնորհիվ: Այդպիսի արժեքավոր երկերի թվին են պատկանում Հերմես Եռամեծի «Սահմանքը», Արիստիդեսի «Ջատագովությունը», Իրենեոսի «Ցույցքը» և այլն:

 Գրերի գյուտից հետո Մեսրոպ Մաշտոցը ծավալել է բեղմնավոր դրական գործունեություն, նախ՝ որպես թարգմանիչ, ապա՝ ինքնուրույն երկերի՝ ճառերի և շարականների հեղինակ: Եկեղեցական կանոններ ու հոգևոր երկեր է հեղինակել Սահակ Պարթևը: Նրանց աշակերտ Եզնիկ Կողբացին իր նշանավոր «Եղծ աղանդոց» («Աղանդների հերքումը») աշխատության մեջ հանդես է գալիս քրիստոնեական աստվածաբանության դրույթների պաշտպանությամբ՝ ընդդեմ հեթանոսության, զրադաշտականության, հույն հեթանոս փիլիսոփաների և հակառակ քրիստոնեական եկեղեցուն ուղղված Մարկիոնի աղանդավորական ուսմունքի: Եզնիկ Կողբացու տեսական-փիլիսոփայական երկը կարևոր դեր է խաղացել Վարդանանց պատերազմի գաղափարախոսական նախապատրաստման գործում: