• Նորություններ
• Հղումներ
• Գործընկերներ
• Կայքի Քարտեզ

 Վարդանանց պատերազմը: Մարզպանական Հայաստանը արտոնյալ կարգավիճակով ինքնավար երկիր էր, որտեղ պահպանվում էին հայ նախարարների և բարձրադաս հոգևորականների ավանդական իրավունքներն ու արտոնություններր, պաշտոնակալությունները, հայկական զորաբանակը, հարկային համակարգը և այլն: Սասանյաններին տրվում էր միայն այնքան հարկ, որքան գանձվում էր վերջին հայ Արշակունիների օգտին: Հայ նախարարների քաղաքական միասնությունն արտահայտվում էր ընդհանուր զորաբանակով, որը գլխավորում էր հայոց սպարապետը, կառավարման միասնական համակարգով, հայոց կաթողիկոսի նախագահությամբ ըստ անհրաժեշտության գումարվող համազգային ժողովով: Պարսից թագավոր Հազկերտ 2-րդը 443 թ. հայոց մարզպան նշանակեց հայ ազդեցիկ իշխան Վասակ Սյունուն (443 - 451):

  440-ական թթ. պարսից արքունիքը որդեգրեց մարզպանական Հայաստանի պետական ինքնավարությունը վերացնելու և այն պարսկական սովորական նահանգի վերածելու քաղաքականություն: Այդ ծրագիրը դյուրությամբ կենսագործելու համար 442թ. հայկական զորաբանակը սպարապետ Վարդան Մամիկոնյանի գլխավորությամբ ուղարկվեց Միջին Ասիա՝ քուշանների դեմ պատերազմելու: 447 թ. «աշխարհադիր» (մարդահամար և եկամուտների հաշվառում) կատարելու պատրվակով պարսիկ պաշտոնյա Դենշապուհը ավելացրեց Հայաստանից գանձվող հարկերի չափերը, սահմանափակեց հոգևորականների իրավունքները, խարդախությամբ ու բանսարկությամբ պառակտեց հայ նախարարների միասնությունը, հայրենասեր նախարարներին զրկեց իրենց ժառանգական պաշտոններից և արտոնություններից՝ դրանք հանձնելով հայրենադավների կամ պարսիկների, խրախուսեց չարաշահումներն ու կամայականությունները, ոտնահարեց հայ ժողովրդի ազգային և կրոնական զգացումները: Այս բոլորից հետո Հազկերտ 2-րդը 449 թ. հատուկ հրովարտակով պահանջեց ուրանալ քրիստոնեությունը և ընդունել զրադաշտականություն, որով հայերը կզատվեին դաշնակից բյուզանդացիներից և աստիճանաբար կձուլվեին պարսիկներին: Նույն թվականին Արտաշատի ժողովում հայ մեծամեծ նախարարներն ու հոգևորականները միահամուռ մերժեցին Պարսից արքունիքի պահանջները: Մերժողական պատասխանը որակվեց հակապետական խռովություն: Հայաստանի իշխանության ներկայացուցիչներին կանչեցին Տիզբոն պատասխանատվության: Հաշվեհարդարից խուսափելու համար նրանք դիմեցին առերես հավատափոխության և պատանդ թողնելով Գուգարաց բդեշխ Աշուշային, ինչպես նաև Վասակ Սյունու որդիներ Բաբկենին ու Ներսեսին՝ 449 թ. աշնանը պարսկական հսկիչ զորամասի և 700 մոգերի  ուղեկցությամբ վերադարձան հայրենիք, որտեղ արդեն տարերայնորեն սկսվել էր պայքարր պարսկական բռնությունների դեմ:

 Բյուգանդական կայսրության կողմից հայերին ռազմական օգնություն ցուցաբերելու խնդրանքի մերժումը, սեփական ուժերի նկատմամբ անվստահությունը և իր զավակների պատանդ լինելը Պարսից արքունիքում, ինչպես նաև Հազկերտ 2-րդի վերոհիշյալ հայտարարությունը մարզպան Վասակ Սյունուն նետեցին երկմտանքի և հոգեկան տառապանքների մեջ: Նրա վարանումն ու փառատենչությունը վարպետորեն օգտագործեց թշնամին: Պարսից փորձառու հազարապետ Միհրներսեհը շողոքորթ խոստումներով (դավանանքի ազատություն, հարկերի թեթևացում, ապստամբ նախարարների համաներում, մարզպանի թագադրություն և այլն) կարողացավ իր կողմը հրապուրել Վասակ Սյունուն և նրա համախոհ մի շարք նախարարների, որի հետևանքով ջլատվեց հայոց ազատագրական պայքարի միասնությունը: Դրանով իսկ երկրի ուժերը պառակտվեցին երկու հակամարտ կուսակցությունների՝ Վասակյանների և Վարդանանց միջև: Վասակյանները լքելով և ամայացնելով հայոց Միջնաշխարհի ձմեռոցներն ու զորակայանները՝ հեռացան նախ Սյունիք, ապա մեկնեցին Փայտակարան՝ պարսկական զորքերի ռազմաճամբար, որտեղ Միհրներսեհը նրանց արժանացրեց երեսպաշտ պատիվների ու կաշառքների:

 451թ. գարնանը Փայտակարանից և Ատրպատականից պարսկական զորագնդերը (շուրջ 80-90 հազար զինվոր, մարտական փղեր)՝ Մուշկան Նյուսալավուրտի զորավարությամբ, Հեր և Զարեվանդ գավառներով ներխուժեցին Արտազ գավառը և ճամբարեցին Տղմուտ գետի աջ ափին, Ավարայր գյուղի մոտ, ճահճուտներով շրջափակված դաշտում: Վարդան Մամիկոնյանի հանձնարարությամբ իշխան Առանձար Ամատունին հետախուզեց հակառակորդի տեղաշարժերը, զորքերի քանակը, կազմը և դիրքավորումը, ապա 2000 մարտիկով  դարանակալեց և ոչնչացրեց շրջակա հայկական բնակավայրերն ասպատակող պարսկական զորամասը, իսկ մնացածներին հալածեց մինչև նրանց զորաճամբարը: Մայիսի 25-ին հայոց բանակն ընդհուպ մոտեցավ հակառակորդի զորաճամբարին և դիրքավորվեց Տղմուտի ձախ ափին:

 Մարտական գործողությունները շարունակելու և հայկական զորքերի դիմադրությունն ընկճելու նպատակով պարսից հրամանատարությունը լրացուցիչ ուժեր խնդրեց Հազկերտ 2-րդից: Զգալի համալրում ստացած պարսկական զորքերը ներխուժեցին հայոց Միջնաշխարհ` փորձելով ընկճել Կապույտ լեռան ամրոցներում պաշտպանվող հայկական զորամասերին: Սակայն համառ մարտերում պարսկական զորքերը ջախջախվեցին, իսկ մնացորդները դիմեցին խուճապահար փախուստի: Վարդան Մամիկոնյանի կրտսեր եղբայր, իշխաններ Արտեն Գաբեղյանի և Վարազշապուհ Պալունու հրամանատարությամբ գործող զորամասերը, որ ամրացել էին Պարխարի լեռներում, Տայքի ու Խաղտիքի բերդերում, նույնպես ջախջախեցին իրենց հետապնդող պարսկական զորքերին: Այդ մարտերում քաջությամբ զոհվեց Հմայակ Մամիկոնյանը: Պարսկական պատժիչ զորքերը ծանր կորուստներ ունեցան նաև Արցախում, Տմորիքում և այլուր: Ավարայրի ճակատամարտում, այնուհետև 451թ. ամռանն ու աշնանը երկրի զանազան շրջաններում պարսկական զորքերի դեմ շահած հաղթանակներով Վարդանանք կանխորոշեցին ազատագրական պատերազմի ընդհանուր ելքը: Եղիշեն քանիցս հավաստում է, որ Վարդանանց հաղթանակները Սասանյան արքունիքին հարկադրեցին պարսկական զորքերը դուրս բերել Մարզպանական Հայաստանից և ճանաչել նրա նախկին ինքնավարությունը, հրաժարվել հայերին բռնությամբ դավանափոխելու քաղաքականությունից, մեկ տարով հայերից չգանձել, այնուհետև թեթևացնել հարկերը, հայոց այրուձին չօգտագործել պարսից նպատակների համար, ներում շնորհել նախարարներին և վերահաստատել իրենց կալվածքներում: Վարկաբեկված և դավաճանի անունով խարազանված Վասակ Սյունին հայերի վճռական պահանջով պաշտոնազրկվեց, ապա ենթարկվեց մահապատժի: 451թ. վերջին հայոց մարզպանի պաշտոնն ստանձնած Ատրորմիզդ Արշակունին Հազկերտ 2-րդի լիազորությամբ ազդարարեց, որ «ապստամբությունր ներված է, և կրկին իրավունք է շնորհված եկեղեցիները շինելու, և բոլոր կարգերը դարձյալ նորոգելու առաջվա սովորության համաձայն»:

Գրականության ցանկ

 Հայոց պատմություն: Հնագույն ժամանակներից մինչև մեր օրերը: Երևան 2012 թ., 

Եղիշե, Վարդանի և Հայոց պատերազմի մասին, «Հայաստան» հրատ., Երևան, 1994 թ.

Դեմիրճյան Դ., Երկեր, Գիրք առաջին, <<Սովետական գրող>>, Երևան, 1977:

Դեմիրճյան Դ., Երկեր, Գիրք երկրորդ, <<Սովետական գրող>>, Երևան, 1977:

Դեմիրճյան Դ., Վարդանանք, Գիրք Ա, <<Հայաստան>> հրատ., Երևան, 1968: 

Դեմիրճյան Դ., Վարդանանք , Գիրք Ա., <<Հայաստան>> հրատ., Երևան, 1968:

 Գնունի Ա., Ավարայր, Էջմիածին, 2015 Բ.

Հարությունյան Բ., Սպարապետ Վարդան Մամիկոյնանը հայոց թագավոր, Մուղնի հրատ., Երևան, 2001 թ.:

Կատվալյան Մ.