• Նորություններ
• Հղումներ
• Գործընկերներ
• Կայքի Քարտեզ

 Մովսես Խորենացի, պատմահայր, քերթողահայր [մոտ 410, գյուղ Խորնի կամ Խորոնք (Տուրուբերան նահանգի Տարոն գա­վառ) - մոտ 490], միջնադարյան պատմագրու­թյան մեծագույն ներկայացուցիչ, քերական, մեկնիչ, բանաստեղծ, թարգմանիչ, իմաստա­սեր, աստվածաբան: Ըստ ավանդական տեղեկու­թյունների՝ Մամբրե Վերծանողի եղբայրը: Աշակերտել է Մեսրոպ Մաշտոցին և Սահակ Ա Պարթևին, ուսումնառությունը շարունակել Ալեքսանդրիայի դպրոցում (մոտ 430-440), հմտացել քերթողական արվեստի, ճարտասանության, քերականագիտության մեջ, կատարելագործել հունարենի իմացությունը: Ուսուցիչների մահից հե­տո վերադարձել է հայրենիք (մոտ 440), կատա­րել է թարգմանություններ, գրել երկեր: Մովսես Խորենացու Գյուտ Ա Արահեզացու կողմից նշանակվել է Բագրևանդի թեմակալ առաջնորդ:

 Մովսես Խորենացու գլուխգործոցը «Պատմութիւն Հա­յոց»-ն է՝ գրված իշխան Սահակ Բագրատունու պատվերով (մոտ 480-ին): Այն Հայոց պատմու­թյան ամբողջական շարադրման առաջին փորձն է. բաղկացած է երեք գրքից. 1-ինում տրված է հայ ժողովրդի ծննդաբանությունը, հայոց անվանադիր նախնի Հայկ Աղեղնավորի և նրա սերունդների պատմությունը, 2-րդը սկսվում է Ալեքսանդր Մակեդոնացու աշխարհակալության համառոտ հիշատակությամբ, ընդգրկում է Հայաստանում Արշակունյաց արքայատան հաստատման, հայ-հռոմեական պատե­րազմների, քրիստոնեության ընդունման և այլ անցքերի պատմությունը, 3-րդում զետեղված է Տրդատ Գ Մեծի հաջորդների, Պարսկաստա­նի ու Հռոմի միջև Հայաստանի բաժանման, Ար­շակունյաց անկման (428) պատմությունը:

 Մովսես Խորենցին տվել է հայ ժողովրդի հին պատմու­թյան այն պարբերացումը, որն, ըստ էության, ընկած է արդի հայագիտության ընդունած գիտական պարբերացման հիմքում: Որդեգրելով «Առանց ժամանակագրության պատմությունն ստույգ չէ» սկզբունքը՝ հայ պատմագրության մեջ ներ­մուծել է համաժամանակյա ժամանակագրու­թյան գաղափարը՝ 2-րդ և 3-րդ գրքերը համա­լրելով ժամանակագրական կուռ ցանկով: Պատմու­թյան մեջ ընդգրկվել են թե՛ Հայոց արքաների ու կաթողիկոսների, և թե' Պարսկաստանի ու Հռո­մի գահակալների իշխանության տարիները:

«Պատմութիւն Հայոց»-ը շուրջ 1400 տարի եղել է դասագիրք, միաժամանակ՝ օրինակ և չափանիշ միջնադարյան հայ բոլոր պատմա­գիրների համար: Անգնահատելի են Հայաստա­նի ներքին կյանքի ու արտաքին հարաբերու­թյունների, քաղաքական պատմության, տնտեսական, հասարակական ու պետական կառուցվածքի, հեթանոսական կրոնի տարբեր շերտերի, նաև հավաստի և արժեքավոր տեղե­կությունները Հայաստանի մերձավոր ու հեռա­վոր երկրների պատմության վերաբերյալ:

Մովսես Խորենցին օգտագործել է տարաբնույթ՝ օտար և հայկական (այդ թվում՝ նախամաշտոցյան) մատենագրական, վավերագրական, բանավոր, նյութական և այլ սկզբնաղբյուր­ներ: Մատենագրական օտար սկզբնաղբյուրներից հի­շատակվում են Աստվածաշունչը, Հոմերոսի (մ.թ.ա. XII - VII դդ. միջև), Հերոդոտոսի (մ.թ.ա. V դ.), Մանեթոնի (մթւս. Ill դ.), Հովսեփոս Փլավիոսի (մ.թ. I դ.), Հուլիոս Ափրիկանոսի (III դ.), Եվսեբիոս Կեսարացու (III դ.) և այլոց երկեր:

Նախամաշտոցյան մատենագրական սկզբնաղ­բյուրներից օգտագործել է Մար Աբաս Կատինայի (մ.թ.ա. II դ.) մատյանը, «Մեհենական պատ­մությունները», որոնց հեղինակներն են Արա­մազդի տաճարի քուրմ Ողյումպը (I-II դդ.) և ասորի գրող (հավանաբար՝ ծագումով հայ) Բարդածան Եդեսացին (III դ.), ինչպես նաև «Հյու­սումն պիտոյից» երկը, որի հեղինակին Մովսես Խորենցին չի հիշատակում: Մաշտոցատառ մատենագրական աղ­բյուրներն են՝ Կորյունի,  Ագաթաևգեղոսի, Փավստոս Բուզանդի երկերը, վավերագրական սկզբնաղ­բյուրները՝ Գահնամակը և Հայաստանում եղած այլալեզու վիմագրությունները: Բանավոր աղ­բյուրներն են ժողովրդական երգիչներից՝ գուսաններից գրառած հայ ժողովրդական բանահյուսության նմուշները՝ վիպասանների երգեր, թվե­լյաց երգեր, զրույցներ և այլն (օրինակ՝ «Արտաշես և Սաթենիկ», «Վահագնի երգը», «Տիգրան և Աժդահակ»), որոնք վկայում են «Սասնա ծռերից» շատ առաջ հայկական էպոսի և վիպերգերի գոյու­թյունը, պատմաավանդական բնույթի ստեղծագործու­թյունները, նախարարական տոհ­մերի ծագման ու դրանց ականավոր ներկայացուցիչ­ների շուրջ հյուսված ասքերը (Մամիկոնյան, Կամսարական տոհմերի ծագման մասին ավանդությունները և այլն): Մովսես Խորենցու համար նյութական աղբյուր են ծառայել իր նկարագրած քաղաքնե­րը, բնակավայրերը, լեզվական աղբյուրներ՝ անձնա­նունները, տեղանունները, տոհմանունները, որոնք նա ստուգաբանել է ու մեկնաբանել՝ դրանց մեջ որոնելով պատմական իրադարձություն­ների արձագանքները:

Երկն առաջին անգամ հրատարակվել է Ամստերդամում (1695), առաջինը աշխարհաբար է թարգմանել ու հրատարակել Խորեն Ստեփանեն (ՍՊբ, 1889): Աշխարհաբար նոր և գիտական թարգմանությունը Ս. Մալխասյանցինն է (1940): «Պատմութիւն Հայոց»-ը դուրս է եկել ազգային պատմության շրջանակներից և դարձել համաշխարհային պատմագիտական մտքի նշանավոր կոթող­ներից: Երկի բնագիրը լույս է տեսել 19, աշխար­հաբարի վերածված՝ ավելի քան 10 անգամ, թարգմանվել է ռուսերեն (4 անգամ), ֆրանսերեն (4), լատիներեն(2), իտալերեն (2), գերմաներեն, հունգարերեն, անգլերեն, վրացերեն, պարսկերեն, արաբերեն, հատվածաբար՝ 20 այլ լեզու­ներով: Մովսես Խորենացու անձի ու գործի վերաբերյալ լույս է տեսել շուրջ 3 հազար  ուսումնասիրություն:

 Մովսես Խորենցու դավանաբան, աշխատությունները զգալիորեն նպաստել են հայ աստվածաբանական մտքի զարգացմանը: Նշանակալի են «Պատ­մութիւն Սրբուհւոյն Աստուածածնի եւ պատկե­րի նորա», «Պատմութիւն Սրբոց Հռիփսիմեանց» երկերը, «Ներբող ի Սուրբն Հռիփսիմէ», «Յաղագս Վարդավառին խորհրդոյ» (բա­նասիրության մեջ ավանդաբար անվանվել է «Ճառ») ներբողները, ինչպես նաև փիլիսոփայական-դավանական մի քանի երկասիրություններ: Թարգմանու­թյուններից (հունարեն) առավել արժեքավոր է Կեղծ Կալիսթենեսին վերագրվող «Պատմութիւն վարուց Աղեքսանդրին» երկը: Վաղ շրջանի գոր­ծերից է համարվում «Գիրք պիտոյից»-ը (1796, 1993, ռուսերեն թարգմանությամբ՝ 2000): Մովսես Խորենցուն է վերագրվում «Աշխարհացոց»-ի (1881) բնագիրը:

Մովսես Խորենցին նաև նշանավոր երաժիշտ-բանաստեղծ է և շարականագիր: Առավելապես հայտ­նի են «Խորհուրդ մեծ և սքանչելի», «Ծագումն հրաշալի», «Ուրախացիր, սրբուհի» երգերը, որոնց բնորոշ են հանդիսավոր տոնական, քնար, ջերմ զգացմունքների արտահայտու­թյունը և վիպերգական շունչը: Մովսես Խորենացու անունով մեզ հասած երգասացություններում կան կցուրդներ, ավետիսներ, մեծարժեք են Աստվածամորն ուղղված «Մեծացուսցէ» կոչված (57) ձոներգերը:

Մոսվես Խորենացու անունով Երևանում և այլ քաղաքնե­րում կոչվել են փողոցներ, բուհեր, կանգնեցվել են նրա արձանները (ԵՊՀ-ի Ա Մատենադարա­նի առջև): 1993-ին սահմանվել է ՀՀ Մովսես Խորենացու մեդալ:

Երկ. Մատենագրութիւնք, 2-րդ հրտ., Վնտ., 1865:

Պատմութիւն Սրբուհւոյն Աստուածածնի եւ պատկե­րի նորա (քննական բնագիրը՝ Թ. Տասնապետյանի), Անթիլիաս, 1994:

Ներբող ի Սուրբն Հռիփսիմէ եւ Պատմութիւն Սրբոց Հռիփսիմեանց, Անթիլիաս, 1995 (քննական բնագիրը՝ Թ. Տասնապետյանի):

Հայոց պատմություն, Ե., 1997: Աստուածաբանական Եր­կեր, Ե., 2001:

Գրկ. Կոնիբեր Ֆ., Մովսէս Խորէնացու ժամա­նակի մասին, ՀԱ, 1902:

Հրանտ Արմեն, Պատմու­թիւն Խորէնացիի քննադատութեան, Երուսաղեմ, 1954: Աբեղյան Մ, Երկ., հ. 3, Ե., 1968:

Սարգսյան Գ., Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմությու­նը», Ե., 1991: Թահմիզյան Ն, Մովսես Խորենա­ցին և հայ հին ու վաղ միջնադարյան երգարվեստը, «Էջմիածին», 1979, № 5-6:

Հովհաննիսյան Պ., Մովսես Խորենացու մատենագիտությունը, Ե., 1991:

Աղբյուրը՝ <<Ով ով է: Հայեր>> հանրագիտարան, հատոր երկրորդ, գլխ. խմբ. Հովհ. Այվազյան, Հայկական հանրագիտարան հրատ., Երևան, 2007, էջ 160-161:

Տե´ս ավելին

Հովհաննիսըան Պ., Մեվսես Խորենացի, ԵՊՀ հրատ, Երևան, 2013 թ.

Խորենացի Մ.,«Հայաստան» հրատ., Երևան, 1997 թ.